ادبیات ۱ درس ۴ ادبیات نمایشی

ادبیات نمایشی

ادبیات نمایشی گونه ای از ادبیات است که در قالب نمایش به روی صحنه می آید . این گونه ادبیات بیشتر در یونان باستان و روم رواج داشته است .

موضوع اصلی ادبیات نمایشی پیوند انسان با زندگی و طبیعت و وظیفه اساسی آن تحلیل روحیات انسان و نحوه برخورد او با حوادث زندگی است .

ادبیات نمایشی در غرب به تراژدی، کمدی و درام تقسیم می شود . تراژدی تصویر ناکامی اشخاص برجسته است ؛ کمدی تجسم عیوب و رذیلت های اخلاقی است به گونه ای که مایه خنده باشد و درام کوششی است برای نشان دادن شکل عادی زندگی با همه تضادها و تعارض های آن .

درون مایه و محتوای نمایش نامه ها ممکن است دینی ، ملی،سیاسی و اجتماعی باشد . نمایش نامه ها همواره در طول تاریخ باعث ایجاد حرکت هایی در میان مردم می شده اند و گاه بسیار تأثیر گذار بوده اند .

در ایران سابقه نمایش به شیوه امروز به صد سال نمی رسد اما تعزیه (شبیه خوانی ) که نوعی هنر دینی و نمایش مذهبی به شمار میرود ، نمونه ای از ادبیات به شیوه ایرانی است که از دیر باز در رثای شهیدان کربلا و اهل بیت اجرا شده است . علاوه بر این نمایش روحوضی ، نقالی ، سیاه بازی و ... جلوه های دیگری از ادبیات نمایشی در میان مردم بوده است .

میر علم دار

واقعه عظیم عاشورا ابعادی چنان گسترده دارد که گرچه قرن هاست از آن سخن می گویند ، هنوز هم میتوان درباره آن نوشت و گوشه های دیگری از ایثار ، شجاعت و جوانمردی را آشکار ساخت .

مردم ایران هر ساله به پاس این دلاوری و فداکاری با برپایی تعزیه ، یاد آن بزرگان را گرامی میدارند . تعزیه از قرن های اول و دوم اسلامی در میان مردم ایران رایج بوده است اما از زمان آل بویه به صورت رسمی ، شکل آیین و تشریفات خاص به خود گرفت و در دوره صفویه به رونق و جلال آن افزوده شد و با جلوه هایی از نمایش های محلی و موسیقی در هم آمیخت و صورتی اصیل و هنری به خود گرفت . گفتنی است که معمولاً در حین اجرا متن تعزیه دستخوش تغییر و تحول می شد و تغییرات وزنی و حتی ضعف های زبانی در آن راه می یافت .

یکی از زیباترین و ماندگارترین حماسه های صحرای کربلا داستان جوانمردی و وفاداری ابولفضل العباس ، قمر بنی هاشم است که همه وعده ها و وعیدهای قدرت حاکم را به هیچ شمرد و همراه برادر بزرگوارش سیدالشهدا ، ننگ بیعت با حکومت غاصب تزویرگر را نپذیرفت و به دفاع از جبهه حق ، جانانه کمر بر میان بست .

بخشی از از صحنه تعزیه حضرت عباس(ع) را در اینجا با هم میخوانیم :

نقطه اوج ماجرای تعزیه عباس (ع) آنجاست که سکینه ، دختر کوچک امام حسین (ع) به جستجوی آب به این سو و آن سو می رود و به همه متوسل میشود اما از هیچ کس کاری ساخته نیست .

سکینه(به سمت عباس میرود )

ای عم به  فدات  جسم  زارم          

 من   طاقــت   تشنگی  ندارم

دست من و دامنت  عمو جان       

  خون من وگردنت عمو جان

بنگر  که  خرین  و دل کبابم      

  بی  تاب  ز  بهـر  قطره   آبم

رحمی   به   صغیری   من  زار   

 غیر  از  تو   نبْد   مرا   پرستار

عباس(ع)

ای سکینه بردی از جانم قرار و تاب را 

 غیر اشک این دم کجا دارم سراغ آب را

من  ندارم  آب  جــز  اشک  دو  عین

اندر  این  دشــت  ای  گل  باغ  حســین

امام که بی طاقتی کودک را می بیند یک مشک خشکیده به او می دهد و خطاب به او :

ای میر علم دار من و نور  دو  چشمان         

 ای  قوت  بازوی  من  و  بهـتر   از  جان

برداریکی مشک وروان شوسوی میدان  

  برگو  که  حسین  گفت  با  دل  گریان

گردید ز من منعفراتی که چو دریاست                            

  آخر  نه  همین  آب  مهریه  زهراست؟

عباس (به اردوگاه دشمن می رود و خطاب به ابن سعد)

ایا  ابن  سعد   شقاوت   شعار   

لوای   ستم   بر  تو   شد استوار  

چنین گفت فرزند  خیرالانام

 حسین ، آن  شهنشاه  والا  مقام

به زعم شماگرچه این پرگناه

نموده است طومار عصیان سیاه

چه تقصیر دارند طفلان من 

که در پای آب روان جان دهند

ابن سعد :

خطاب من به تو عباس ای دلیر جهان

 برو بگو به حسین آن امام تشنه لبان

اگر که آب بگیرد تمام روی جهان 

 نمی دهم  به  شما  غیر  ناوک بران

مگر کنی به جهان بیعت یزید قبول

 دهیم آب به طفلان تو آب در این میدان

عباس( بر میگردد و در نزدیکی خیمه ها می ایستد) :

یا رب چه کنم ؟ من زخجالت چه بگویم

رفتم به لب آب بود خشک  گلویم

یا رب به برادر به چه  سان  عرض  نمایم                               

  گویم  چه  به آن شاه  بود لال زبانم

امام(ع) :

غم مخور  عباس، ای نور  بصر 

ای    برادر    چرایی    دیده   تر

داد  من  گیرد  خدای  عالمین

تو مکش جانا خجالت از حسین

در این هنگام هر دو برادر تصمیم میگیرند که به صف باطل حمله کنند .

امام(خطاب به عباس)

برادر ، وقت آن شد که در خون غوطه ور گردیم          

 به فردوس برین زین دشت و هامون هم سفر گردیم

ز  تیغ  تیز   خون   ریــــز   جهود   و   فرقه   کافر             

 ز جور دشمنان درخاک و خون بی دست وسرگردیم

سلاح رزم بر تن پوش ، اینک وقت ما تنگ است

 نسیب   ما   نشد   دیگر   به   سوی   خیمه   برگردیم

دو برادر سلاح رزم میپوشند و قرار میگذارند پشت بر پشت هم به سوی دشمن حمله برند و مراقب باشند که دشمن میان آنها جدایی نیفکند .

امام(خطاب به عباس)

برادر جان زجا برخیز و آور ذوالجناح امروز              

 که از بهر جهاد اهل کین  گردم سوار امروز

بدان یک ساعت دیگرمن و توازجفا وکین           

  شویم لب تشنه بی سرازستم های شرار امروز

عباس (در حالی که ذوالجناح را می آورد)

بنه پا در رکاب ای خسرو گردون وقار من

  که  جان زار  من  اندر رهت  باد  انثار  امروز

خداوندا ، حسین یاور ندارد از جفا و کین

  شود  جانــم  فدای  آن  شه   والاتبار  امــروز

عباس (ع) :

نهم پا در رکاب اما ز تنهاییم می گریند

 یتیمان  از  یمین ، کلثوم  و  زینب  از یسار امـروز

چه بودی،فاطمه بودی دراین صحرای شورانگیز

  که کردی پاک از روی حسین گرد و غبار امروز

حسین لب تشنه و من تشنه لب ،این بی عددکافر

  بر این لشکر کنم ، تنها ، خداوندا چه کار امروز

امام حسین (ع) :

ای  تو  غمخوار و   سپهدار   رشیــد   

     ای که چون تو دیده ی انجم ندید

موسم    قربان   شدن   تأخــیر    شد  

     صبـــر  نتوانم ،  شهادت  دیـر  شد

ای   برادر جان ، علــم  کن   استوار 

     در   پــس  پشــت  برادر  ،  مردوار

چون  علم   گردد   لوای   شاهی ام  

    کــن   به   مــیدان   بلا   همراهی ام

دست و تیغ ازخون دشمن رنگ کن  

   پشت  بر  پشت   برادر   جنگ  کن

عباس (ع) :

به چشم ، آنچه تو گویی ایا برادر جان

 مطیع امر تو عباس است از دل و جان

قدم گذار سوی جنگ این دم از زاری                            

    بکن تو  نیک  توکل به حضرت باری

امام(ع) (در میدان جنگ خطاب به عباس)

برادر جان ، کمر بر بند اینک وقت ما تنگ است

 توجه جانب میدان کن این دم موسم جنگ است

دلیــرانه  من  و  تو  پشت   اندر   پشت   یکدیگر

دو   رویه   تیغ   بگذاریم   بر  این  فرقه ی  کافر

اگر ما پشت یکدیگر نگه داریم در میدان

 ز دشمن چشم  زخمی نیست بر ما ای برادر جان

خدا ناکرده گر ما را ز یکدیگر جدا سازند

   نه  من  روی  تو  را بینم ، نه  تو  روی مرا دیگر

عباس(ع)

جدا از تو نگردم من ، اگر جان در بدن دارم

  اگر  جان  را فدا کردم ، زهی طالع که من دارم

خدا نا کرده گر ما را ، ز هم  دیگر  جدا  سازند

  مرا از تو برادر  جان  ،  به   جایی    دور  اندازند

کجا بر گو ،  ببینم من ،  برادر جان ،  جمال  تو

       چگونه  مطلع   گردم  در این میدان ز حال تو ؟

امام (ع)

ز من چون دور افتادی ،توجه پس به سویم کن

   زلشکر شو برون درسمت خیمه جست وجویم کن

عباس(ع)

چون ازتو من گردم جدا ،شمشیرنه براین خسان

    این  صفحه  را  بر  هم  بزن  ، شاید مرا پیدا کنی

شاید چو کردی جست و جو،یابی مرا در خاک و خون

     یک  لحظه  بر  بالین  من  از  مرحمت مأوا کنی

امام(ع)

ای  برادر ،  تو  بیا  تا  من  و   تو   با  دل   زار

     در  دم  آخر  ،  ایا  نور  دو   چشم   خون  بار

با  دل  ریــش  وداعی  بکنیم ،  ای   محـزون

    ز  آه  جان  سوز   فلک   را  بنمایــیم   نگون

امام و عباس (با یکدیگر میخوانند)

بگــذار  تا   بگرییــم   چون  ابر   در  بهاران

     کز   سنگ   ناله   خیزد   روز   وداع  یــاران

ما  هر  دو   تن   غریبیم   فریاد   از   غریــبی

        از ظلم  و  جور  ناکس ،  باشیم دیده گریان

امام و عباس(سوار بر اسب به سوی دشمنان میتازند و خطاب به مخالفان میخوانند)

امام             ایــا  فرقه ی  فارغ  از  ننگ  و  نـام

عباس           نهـادیـــد  بر  کـــفر  ،  اســلام  نام

امام             شمــا  شرک  یزدان و کین بر رسول

عباس           نهــــادیــد  در  عالـــم  ذر  قبـــول

امام              من  ،  ای  قـــوم  ،  فرزنــد  پیغمبرم

عباس           حسیــــن  است  آقا  و  من  نوکـرم

امام              ز  کشتــن  نیست  جوی  پروای  من

عباس           شهــــادت   بود   ارث  آبـــای   من

امام              چنان خون بریزم در این دشت وکین

عباس           که  گویــد  جهــان  آفریـن  آفریـن

امام و عباس (در حالی که حمله می کنند)

یا مظهر العجایب ، یا والی الولی 

     ای باب تاج دار من ، ای مرتضی علی

شمر (هراسان نزد ابن سعد آمده و خطاب به او)

الامان ، ای ابن سعد  پر  جفا

محشر کبری عیان شد بر ملا

عازم ظلمت شدند از جانبین

 مطلع نورین ، عباس و حسین

عمر سعد

خطاب من به شما باد ای گروه جبان

    کنید حمله به یک بار بر امام زمان

شمر(خطاب به ابن سعد)

امیــر  جهــان  ، الــحذر  الـحذر 

ز  عباس  شیر  ژیان ،  الـحذر

برس داد لشکر که از دست رفت

  سیه  شد  جهان ،الحذر الحذر

شمر

خطاب من به تو ای ابن سعد گبر و دغا  

     گرفت  حضرت  عباس  آب  را  از ما

اگر به قطره ی  آبی  لبش  کند  سیراب

     دگر به جنگ سپه کس نماند از اشرار

ابن سعد(خطاب به لشکر)

سپاه کینه ، دگر باره کینه ور تازید

 میان این دو برادر جدایی اندازید

(نقشه شوم دشمن عملی می شود و میان دو برادر جدایی می افتد عباس در حالی که فرات ، مشتی پر از آب کرده تا بنوشد ناگهان آب را میریزد و...)

عباس(ع)

نوشی تو آب و تشنه شه  دین،  رضا  مباش                

 خوش نوکری، ولیک ، چنین بی وفا مباش

گر دوستی چو خاک ره دوست خاک شو              

 آبــی  بزن  بر  آتــش  او  یا  هلاک  شــو

(عباس به جست و جوی امام به خیمه بازمی گردد اما او را نمی یابد و چون امام به خیمه گاه می آید ، عباس به میدان رفته است و زمانی که عباس با دست بریده به خیمه گاه می آید ، امام به جست و جوی عباس به قلب سپاه رفته ، بی آنکه این دو برادر هم دیگر را ببینند ، اوج فاجعه زمانی است که دو برادر در میانه میدان همدیگر را می بینند و عباس در حالی که غرقه در خون است ، در وسط میدان افتاده.)

عباس(ع)

هر نفس که حمد خداوندی که نیکو اخترم      

    شد به یاری حسین ، دستم جدا از پیکرم

**********

حسین ز حال من آگاه نیست یا الله

فتاد   دست   چپم  لا  اله   الا    الله

ایــا نتیــجه ی امیـدواری  احبــاب

بیا بــرادر در خون تپیـده را دریاب

امام بر بالین برادر می شتابد ، سر او را به دامن میگیرد و خونابه از چهره اش پاک می کند و میگرید و طبال آهنگ عزا را با شدت مینوازد .